Αθανάσιος Δέμος

Η 29η Μαΐου είναι η θλιβερή επέτειος της Αλώσεως της βασιλίδας των πόλεων, της Κων/πολης, της πρωτεύουσας της Ελληνικής Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Έτσι, δίνεται η ευκαιρία να υπενθυμίσουμε τι πρόσφερε στην παγκόσμια ιστορία η μεγάλη αυτή αυτοκρατορία της μεσαιωνικής εποχής.

Φυσικά, δεν θα το κάνουμε με γενικές και αόριστες αναφορές. Θα αφήσουμε να μιλήσει υπεύθυνα και ιστορικά τεκμηριωμένα ένας ξένος μεγάλος ιστορικός. Ο τίτλος Βυζαντινός Πολιτισμός του άρθρου είναι ο τίτλος του ιστορικού συγγράμματος του Άγγλου ιστορικού Στήβεν Ράνσιμαν, τα γραφόμενα του οποίου δεν μπορεί να τα αμφισβητήσει κανένας…

Το ζωηρό πνεύμα, τα ενδιαφέροντα και η αγάπη για την ομορφιά των Ελλήνων, η υπερήφανη ισχύς και η διοικητική ικανότητα των Ρωμαίων, η υπερβατική ορμή των χριστιανών της Ανατολής, που είχαν ενωθεί μαζί σε ένα ρευστό ευπαθές σύνολο, όλα τώρα, με την άλωση αποκοιμήθηκαν. Η Κωνσταντινούπολη με τους Οθωμανούς κατακτητές έγινε η έδρα της θηριωδίας της αμάθειας, της μεγαλόπρεπης ακαλαισθησίας. Μόνον στα ρωσικά παλάτια, που από πάνω τους φτερούγιζε ο δικέφαλος, το έμβλημα του οίκου των Παλαιολόγων, έμειναν για λίγους ακόμα αιώνες μερικά ίχνη βυζαντινά, μόνον εκεί και σε κάτι σκοτεινές αίθουσες κοντά στον Κεράτιο κόλπο, χωμένος ανάμεσα στα σπίτια του Φαναρίου, όπου ο Πατριάρχης διατηρούσε την άσημη αυλή του, έχοντας το ελεύθερο, από την πολιτικότητα του κατακτητή σουλτάνου και χάρη στους μόχθους του Γεωργίου Σχολαρίου, να κυβερνάει τον υπόδουλο χριστιανικό κόσμο και να του χαρίζει μία κάποια σιγουριά… Ο δικέφαλος αετός όμως δεν φτερουγίζει πια στη Ρωσία και το Φανάρι έχει βυθισθεί στην αβεβαιότητα και το φόβο. Τα τελευταία λείψανα ψυχομαχούν ή είναι νεκρά. Όλα έγιναν όπως ακριβώς τα είχαν προειπεί οι μάντεις του Βυζαντίου, οι προφήτες που μιλούσαν αδιάκοπα για την κακή μοίρα που ζύγωνε, για τις τελευταίες ημέρες της Πόλης. Οι κουρασμένοι Βυζαντινοί ήξεραν ότι το μαύρο ριζικό που τόσο συχνά είχαν φοβηθεί, κάποια μέρα σίγουρα θα τους έβρισκε. Τι σημασία όμως είχε; Οι θρήνοι ήταν ανώφελοι. Ο κόσμος αυτός δεν ήταν παρά μια ανόητη παρωδία, γεμάτη πόνο, θλιβερές αναμνήσεις και θλιβερά προαισθήματα (είχε φροντίσει γι’ αυτό η 4η σταυροφορία…). Η γαλήνη και η αληθινή ευτυχία βρίσκονται πέρα από εδώ. Τι ήταν ο Αυτοκράτορας, ο ισότιμος των αποστόλων, τι ήταν ακόμα και αυτή η ίδια η Κων/πολη, η μεγάλη Πόλη, η αγαπημένη του Θεού και της Μητέρας του, σε σύγκριση με τον Χριστό Παντοκράτορα και τα μεγαλειώδη δώματα του ουρανού;

Για την εκπαίδευση και τη μόρφωση ο Στήβεν Ράνσιμαν γράφει: Η καλή μόρφωση ήταν το ιδανικό κάθε Βυζαντινού. Την απαιδευσία, την έλλειψη πνευματικής καλλιέργειας, τη θεωρούσαν ατύχημα και συμφορά, σχεδόν έγκλημα. Τους αμαθείς συνεχώς τους κορόιδευαν. Τον αγροίκο αυτοκράτορα Μιχαήλ Β’, που ήταν θύμα αναρίθμητων σατιρών τον κορόιδευαν.

Σε όλη τη Βυζαντινή Ιστορία η ύλη και ο τρόπος της διδασκαλίας δεν ποικίλουν και πολύ. Το πρώτο πράγμα που διδασκότανε ένα παιδί, όταν γινόταν έξι χρονών, ήταν η γραμματική ή «το ελληνίζειν την γλώσσαν». Με αυτό, εκτός από το διάβασμα και το γράψιμο και τη γραμματική και το συντακτικό, όπως τα εννοούμε σήμερα, εξυπακουόταν επίσης μία γνώση των κλασσικών, καθώς και σχόλια στους κλασικούς, ιδίως στον Όμηρο, που τα έργα του τα μάθαιναν απ’ έξω.

Σε ηλικία δεκατεσσάρων περίπου χρονών ο μαθητής περνούσε στη ρητορική, μάθαινε δηλαδή ορθή προσφορά και μελετούσε συγγραφείς, όπως ο Δημοσθένης και πολλοί άλλοι πεζογράφοι. Μετά τη ρητορική έπρεπε να σπουδάσει την Τρίτη επιστήμη, τη φιλοσοφία και τις τέσσερις τέχνες, την αριθμητική, τη γεωμετρία, τη μουσική και την αστρονομία.
Μπορούσε επίσης να διδαχθεί νομικά, ιατρική και φυσική. Παράλληλα με τα μαθήματα αυτά έδιναν στο παιδί και θρησκευτική μόρφωση. Τα θρησκευτικά όμως τα δίδασκαν χωριστά και οι δάσκαλοι ήταν κληρικοί. Τα παιδιά μάθαιναν ολόκληρη τη Βίβλο. Μετά τον Όμηρο, η Βίβλος είναι η κυριότερη πηγή νύξεων και παραπομπών στη Βυζαντινή λογοτεχνία.
Το 1204, όταν οι σταυροφόροι κατέλαβαν την Κων/πολη άρχισαν άγρια λεηλασία, η οποία αναστάτωσε όλο το εκπαιδευτικό σύστημα. Ο ελληνισμός βρισκόταν τότε στο ύψος του. Ο Μιχαήλ Ακομινάτος μόλις είχε πάει στην Αθήνα γεμάτος ενθουσιασμό για το κλασικό της παρελθόν και ο μεγάλος κληρικός Ευστάθιος Θεσσαλονίκης μόλις πριν από λίγο είχε τελειώσει τα σχόλιά του στον Πίνδαρο. Τώρα οι λόγιοι, με την φραγκοκρατία, σκορπίστηκαν, οι στολές τους εξαφανίστηκαν και τα βιβλία τους καταστράφηκαν από τις φλόγες των σταυροφόρων. Η λογιοσύνη ωστόσο δεν χάθηκε και πολύ γρήγορα κέντρο της έγινε η Νίκαια, όπου εγκαταστάθηκε τώρα ο αυτοκράτορας.

Εκεί εγκαταστάθηκε ο σοφός Βλεμμίδης. Ο πατέρας του ήταν γιατρός στην Κων/πολη και το 1204 αποσύρθηκε στην Προύσα. Στο χάος που επακολούθησε μετά την καταστροφή που προκάλεσαν οι σταυροφόροι, ο Βλεμμίδης δυσκολεύτηκε να βρει δασκάλους και τελικά τα περισσότερα τα έμαθε από έναν ερημίτη στα βουνά της Βιθυνίας που τον έλεγαν Πρόδρομο και του δίδαξε αριθμητική, γεωμετρία και αστρονομία.

 

Το 1238 ο Βλεμμίδης περιόδευσε τον παλιό βυζαντινό κόσμο και συγκέντρωσε χειρόγραφα, εφοδιασμένος με συστατικά γράμματα από τον αυτοκράτορα της Νικαίας. Χάρη, κυρίως, στις δικές του προσπάθειες η παιδεία στη Νίκαια έφθασε σε ένα επίπεδο υψηλό. Εκεί σπούδασαν και δίδαξαν ο Παχυμέρης και ο Ακροπολίτης. Και η Αυλή της Νικαίας, ιδίως την εποχή της αυτοκράτειρας Ειρήνης της συζύγου του Ιωάννη Βατάτζη και του γιου της Θεοδώρου, προστάτεψε ιδιαίτερα τα γράμματα.

Οι ημέρες των Παλαιολόγων, όταν το Βυζάντιο αργά αλλά αναπόφευκτα πέθαινε, ήταν σε αντίθεση με τη γενική παρακμή, η λαμπρότερη περίοδος της βυζαντινής παιδείας. Η μόρφωση ήταν κάτι που το επιθυμούσαν όλοι όσο τίποτα άλλο. Ένα μεγάλο μέρος όμως από τις βυζαντινές γνώσεις μας φαίνονται απλοϊκές και περίεργες. Δίδασκαν φυσικά τέλεια την ελληνική γλώσσα. Στη Μυριόβιβλο ή Βιβλιοθήκη του ο Φώτιος αναφέρει έναν εξαιρετικά μεγάλο αριθμό από συγγραφείς, από τον Ηρόδοτο μέχρι τον Συνέσιο με σχόλια πολύ έξυπνα, ενώ η Άννα η Κομνηνή ήξερε αρκετά καλά τους ποιητές, ώστε να αναφέρει στίχους των τραγικών.

Η φιλοσοφία ήταν πάντα πολύ αγαπητή στους Βυζαντινούς. Οι πατέρες της Εκκλησίας ήξεραν τους εθνικούς φιλοσόφους και χρωστούσαν πολλά στο νεοπλατωνισμό. Τον 11ο αιώνα έχουμε μια μεγάλη αναζωογόνηση του πλατωνισμού, που την κατευθύνει ο Ψελλός.

Στη χημεία η μεγάλη συμβολή του Βυζαντίου ήταν το υγρό πυρ, το εύφλεκτο αυτό υγρό που του έδινε τη δυνατότητα να κερδίζει τις μάχες του.
Η ιατρική ήταν μία επιστήμη που ενδιέφερε πάρα πολύ τους Βυζαντινούς. Ό,τι καλύτερο, όμως, έχει να επιδείξει η βυζαντινή ιατρική ήταν η οργάνωση των νοσοκομείων. Δεν διέθετε μόνον ο στρατός ικανό ιατρικό σώμα. Ικανότατο νοσηλευτικό προσωπικό είχαν και όλα τα μεγάλα φιλανθρωπικά ιδρύματα. Στο νοσοκομείο της μονής του Παντοκράτορος υπηρετούσαν δέκα άντρες και μία γυναίκα γιατροί, δώδεκα άντρες και τέσσερις γυναίκες βοηθοί, οκτώ άντρες και δύο γυναίκες υπηρέτες, τρεις χειρουργοί και δύο παθολόγοι που έκαναν τις διαγνώσεις σε μια ειδική αίθουσα για τις εξετάσεις των ασθενών. Την περιποίηση των ασθενών την αναλάμβαναν οι πιο γέροι από τους τροφίμους του ιδρύματος. Με τον ίδιο τρόπο ήταν οργανωμένα και τα μικρότερα νοσοκομεία, αλλά σε μικρότερη κλίμακα.

Η Βυζαντινή Τέχνη

Στη Βυζαντινή Τέχνη υπάρχουν στο ύψιστο βαθμό η δύναμη και η πρωτοτυπία. Με τα έργα της τέχνης του άφησε το Βυζάντιο στον κόσμο τη μεγαλοπρεπέστερη και διαρκέστερη κληρονομιά του. Η Βυζαντινή Τέχνη είναι ο καθαρότερος καθρέφτης όπου φαίνεται η σύνθεση του βυζαντινού πολιτισμού. Εκεί μπορεί να ιδεί κανείς όλα τα στοιχεία, ελληνορωμαϊκά, αραμαϊκά, περσικά, σε ποικίλες αναλογίες, αλλά ενωμένα πάντα σε ένα μίγμα τέλειο, σε κάτι το μοναδικό και πρωτότυπο, παρά τις διαφορετικές προελεύσεις.

Η νέα τέχνη ήταν άμεση αλλά δεν ήταν απλή. Η λατρεία και ιδιαίτερα η λατρεία του αυτοκράτορα, έπρεπε να έχει κάποια μεγαλοπρέπεια. Οι βυζαντινοί καλλιτέχνες κατόρθωσαν να πετύχουν την απαραίτητη λαμπρότητα με τα υλικά. Οι βυζαντινοί ζωγράφοι αντί να ζωγραφίζουν φορητές εικόνες ή τοιχογραφίες με χρώματα προτιμούσαν να φτιάχνουν ψηφιδωτά, τα οποία κυριαρχούν σε όλη τη βυζαντινή περίοδο.

Η κυριότερη συμβολή του Βυζαντίου στην αρχιτεκτονική ήταν το μυστικό της ισορροπίας του θόλου απάνω σε τετράγωνη βάση, βρήκε, δηλαδή, αυτό που αναζητούσε ο νέος κόσμος.

Οι αρχιτέκτονες και από ευσέβεια αλλά και χάρη στην εφευρετικότητά τους είχαν ήδη αρχίσει να χτίζουν σταυρόμορφα οικοδομήματα. Τελικά οι δύο αρχιτέκτονες ο Ανθέμιος ο Τραλλιανός και ο Ισίδωρος ο Μιλήσιος έκαμαν μία σύνθεση των τριών τύπων, της βασιλικής, δηλαδή της τετράγωνης εκκλησίας και της σταυρόμορφης. Αυτό έγινε στη μεγάλη εκκλησία της Αγίας του Θεού Σοφίας. Μία μακριά σειρά από κίονες διατηρεί στο εσωτερικό τη μορφή της βασιλικής. Είναι η ορθογώνια βάση που στηρίζει τον κεντρικό μεγάλο τρούλο. Η Αγία Σοφία παρέμεινε η κορωνίδα της βυζαντινής αρχιτεκτονικής. Και οι ίδιοι οι Βυζαντινοί έτσι την έβλεπαν και για πολύ καιρό τη χρησιμοποιούσαν σαν πρότυπο.

Το Βυζάντιο άσκησε ευεργετική επίδραση στους λαούς της Ευρώπης, αλλά και στον κόσμο γενικά. Η Ανατολική Ευρώπη όλον τον πολιτισμό της τον χρωστούσε στους ιεραποστόλους και τους αξιωματικούς της Κων/πολης και ακόμα και η Δυτική Ευρώπη είχε και αυτή ένα μόνιμο χρέος απέναντί της, πολύ πριν μεταφέρουν οι σοφοί της, τη στιγμή του θανάτου της, τα χειρόγραφά τους και τον νεοπλατωνισμό τους στην Ιταλία, ενώ ακόμα και το Ισλάμ συνεχώς δεχόταν ένα ρεύμα ιδεών από το Βόσπορο. Μέχρι το 1204 ήταν η αναμφισβήτητη πρωτεύουσα του πολιτισμού της Ευρώπης η Κων/πολη. Ο Πλούτος και οι ανέσεις της την έκαναν μια πολιτεία μυθική. Οι άνθρωποι στη Γαλλία, στη Σκανδιναβία, στην Αγγλία την ονειροπολούσαν.

Σε μια θλιβερή επέτειο, όπως είναι η 29η Μαΐου 1453, δεν ταιριάζουν τα θρηνολογήματα. Για την πτώση του 1453 ηθικοί αυτουργοί είναι οι Ευρωπαίοι του 1204 με προεξάρχοντα το Βατικανό.

Το μόνο που μπορούμε να κάνουμε και πρέπει να κάνουμε, είναι να υπενθυμίζουμε σε όλους τι πρόσφερε το Βυζάντιο στον παγκόσμιο πολιτισμό.

Και ο καλύτερος τρόπος είναι να παρουσιάσουμε τι γράφουν μεγάλοι Ευρωπαίοι ιστορικοί όπως είναι ο Στήβεν Ράνσιμαν…